fbpx

iqtisadiyyat

iqtisadiyyat

Azərbaycanda Məzənnənin Vektor Avtoreqressiv Analizi (Birinci Hissə)

Read this article on other language
Download article
image_pdf
image_pdf

Bu gün dünyada valyuta məzənnəsi çox maraqlı, vacib bir aktivdir və bir ölkədə nisbi iqtisadi rifahın müəyyənedicilərindən biri hesab edilə bilər. Məzənnə təkcə iqtisadi deyil, bir çox amillərin təsiri altındadır, ona görə də həmin amillərdən qaynaqlanan şoklara reaksiya olaraq tez-tez dəyərini dəyişir. Mümkün qazancı və ya zərəri olan bir çox bazar iştirakçısı var və hər hansı əməliyyatdan qazanc əldə etmək, yaxud itkiyə məruz qalmaq məzənnənin hərəkətindən asılıdır. Məzənnə hər gün izlənilir və təhlil olunur. Bu yazıda ilk olaraq məzənnə anlayışından danışıram. Məzənnəyə təsir edən amilləri araşdırıram, çünki bunları bilmək həqiqətən vacibdir. Sonra Azərbaycanda məzənnəyə təsir edən amillərin bəzilərini ekonometrik olaraq test edib, proqnozlaşdırmada istifadə edirəm.

Əsas məqsədim Azərbaycanda məzənnəni bəzi dəyişənlərdən istifadə edib, proqnozlaşdırmaq və test-data üzərində proqnozların gücünü hesablamaq olacaq. Proqnozları Vektor Avtoreqressiv (VAR) modeli ilə hesablayıb, nümunədənkənar gücünü digər Avtoreqressiv (AR) modellər və təsadüfi yerişlə (Random Walk,  bundan sonra RW) müqayisə edəcəyəm. Tədqiqatçılar RW-nin üstünlüyünü göstərərək onun nümunədənkənar proqnoz gücünün bir neçə digər modeldən daha yaxşı olduğu qənaətinə gəliblər (Meese və Rogoff 1983). Valyuta məzənnəsinin əsasən daha qısa üfüqlər, məsələn, bir il ərzində gözlənilməz (proqnoz edilə bilməyən) olduğunu göstərən digər məqalələr və araşdırmalar da mövcuddur (bax, Kilian və Taylor 2003; Cuaresma və Hlouskova 2005).

Mis və Roqofun 1983-cü ildəki araşdırması nəşr edildikdən sonra valyuta məzənnələrinin proqnozlaşdırılması üçün empirik modellərdən istifadəyə az maraq var idi. Bu, valyuta məzənnələrinin uzun müddətdə proqnozlaşdırıla biləcəyini göstərən Mark (1995) tərəfindən dəyişdirildi. Bundan sonra getdikcə daha çox tədqiqatçı RW-yə üstün gəlməyə çalışırdı və bəziləri tam və ya ən azı qismən müvəffəq oldu. Rossi (2006) bəzi ölkələr üçün məzənnə ilə bağlı RW fərziyyəsini rədd etdi, Kariero və həmkarları isə təhlil olunan ölkələrin əksəriyyəti üçün böyük Bayezian VAR ilə RW-ni üstələyə bildi (Carriero et al. 2009).

Əsas motivasiyamız odur ki, hansı modelin daha yaxşı proqnozlaşdırma gücünə malik olduğunu bilək. Qiymətləndirildikdən, test olunduqdan və proqnozlaşdırmadan sonra VAR və RW modelindən istifadə etməklə, müvafiq olaraq kök orta kvadratik xəta adlanan ölçüdən istifadə edirik (Brooks 2008; Wooldridge 2009).

Valyuta məzənnəsi ən vacib iqtisadi amillərdən biridir və bir ölkənin nisbi iqtisadi rifahını təyin edir. Bu, o nisbətdir ki, daxili valyutanı xarici bir valyutaya dəyişdirmək olar, başqa cür baxsaq, xarici valyutanın daxili valyuta ilə müqayisədə qiymətidir. Onun ən böyük əhəmiyyəti odur ki, bir ölkənin ixrac və idxal səviyyəsinə təsir göstərir. Bir valyutanın başqa bir valyuta ilə müqayisədə dəyəri artarsa, idxal malları daha ucuz olacaq və nəticədə xarici mallar yerli istehlakçılar üçün daha cəlbedici hala gələcək. Mənfi nəticəsi isə ixracatın azalması olacaq, çünki xarici bazardakı digər mallarla müqayisədə ixrac malları bahalaşacaq. Dəyərdən düşmə halında isə tam əksi baş verəcək. Bu, yalnız bir ölkə üçün yox, kiçik investorlar üçün də çox vacibdir, çünki investisiyaların real gəlirliliyinə çox təsir edə bilər. Bu səbəblərdən, valyuta məzənnələri gündəlik olaraq çox yaxından izlənilir və təhlil edilir, hətta bəzi hallarda hökumətlər məzənnəni bir səviyyədə (nə çox güclü, nə çox zəif) tutmaq üçün müdaxilə də edir.

Nominal məzənnə sadəcə, bir xarici valyutanın neçə vahidini daxili valyutamızın bir vahidini istifadə edərək əldə edə bildiyimizi göstərir. Bu səbəbdən, valyuta bazarında (FOREX-də) göstərilən məzənnə adətən nominaldır.

Digər tərəfdən, real məzənnə daha mürəkkəbdir. O, inflyasiya ilə tənzimlənən nisbətdir və bir vahid xarici mal və xidmətlər üçün neçə vahid daxili mal və xidmət mübadilə oluna biləcəyini göstərir. Adətən hər mal və ya xidmətə görə ayrıca hesablanmır, əksinə, qiymətlər üçün ümumi daxili və xarici ölkə qiymət səviyyələrini istifadə edən bütün mal və xidmətlər üçün hesablanır. Nəzəri baxımdan real məzənnənin hesablanması asan görünə bilər, lakin reallıqda müxtəlif cür seçimlərlə qarşı-qarşıyayıq. Birincisi, düzgün baza ilini seçmək vacibdir. Bu, iqtisadiyyatın həm daxili, həm də xarici tarazlığı qoruduğu xüsusi il olmalıdır (Kıpıcı və Kesriyeli 1997). Bunun arxasındakı məntiq budur ki, real məzənnə dəyişiklikləri müxtəlif baza illəri üçün fərqli şəkildə təyin oluna bilər. Sonra neçə ölkə və hansı ikitərəfli nisbətləri, hansı qiymət indekslərini müqayisə edəcəyimizi seçməliyik. Üstəlik, nominal məzənnə ilə müqayisədə daha bir əhəmiyyətli fərq var. Sabit nominal məzənnə rejimi olsa belə, real məzənnə ölkələrdə qiymət səviyyəsindəki dəyişikliklər səbəbindən dalğalana bilər, buna görə də mütləq dəyişkəndir. Bu isə Azərbaycanda məzənnə araşdırması üçün daha əlverişlidir. Ölkəmizdə nominal məzənnə idarə olunan olduğundan biz nominal effektiv və real effektiv məzənnədən istifadə edəcəyik. Sonuncular daha dəyişkən olduğu üçün analiz üçün daha səmərəlidir.

İki əsas məzənnə rejimini ayırd edə bilərik: sərbəst üzən məzənnə və sabit məzənnə. Bugünkü dünyada daha çox sərbəst üzən məzənnəyə üstünlük verilir, lakin sabit rejim də sərbəst üzməyə nisbətən üstünlüklərə malikdir. Nəzərə alaq ki, Azərbaycanda məzənnə sabit rejimlə səciyyələnir.

Sərbəst üzən məzənnə yalnız bazar qüvvələri, yəni təklif və tələb tərəfindən müəyyən edilir və bunlara görə sərbəst dalğalanır. Ümumiyyətlə, hökumətin heç bir müdaxiləsi olmur, ancaq idarə olunan üzmə vəziyyətində, böyük bir qeyri-sabitlik, inflyasiya, kəskin dəyərlənmə və ya dəyərdən düşmə olduqda hökumətlərin müdaxilə imkanı var.

Bugünkü dünyada sərbəst üzən məzənnəyə bir neçə səbəbə görə sabit rejimə nəzərən üstünlük verilir. Məsələn, Later (1996) hesab edir ki, sərbəst üzmə tez-tez avtomatik düzəldici adlanır, çünki tələb və təklif tarazlığına, şoklar və ya biznes tsiklləri halında dövlətin müdaxiləsinə ehtiyacı olmadan avtomatik uyğunlaşma xüsusiyyətinə malikdir. İkincisi, tədiyyə balansındakı qeyri-tarazlığı balanslaşdırır. Bir kəsir olarsa, valyutanın dəyəri ixracı təşviq edəcək və idxalın qarşısını alacaq şəkildə düşür və nəticədə tarazlığa qayıdır. Bunun əksi də eyni mexanizmlə baş verir. Üçüncüsü, Mandel-Fleminq modelinə görə ölkə qeyri-mümkün üçlüyün üç xüsusiyyətindən yalnız ikisini qoruya bilər. Bu xüsusiyyətlər sabit məzənnə, sərbəst kapital hərəkəti və müstəqil pul siyasətidir.

Sərbəst üzmə vəziyyətində yalnız məzənnəni sabit saxlamamaq şərtilə ölkə digər mühüm hədəflərə çatmaq üçün müstəqil pul siyasətindən istifadə edə bilər. Bundan əlavə, bir ölkə məzənnəni sabit saxlamaq üçün zəruri olan rezervdən daha az xarici valyuta ehtiyatına sahib ola bilər. Valyuta rezervi saxlamağın alternativ xərci daha azdır.

Digər tərəfdən, üzən məzənnə göründüyü qədər mükəmməl deyil. Məzənnə hər gün dəyişdiyi üçün qeyri-müəyyənlik və qeyri-stabilliklə səciyyələnir. Bu isə öz növbəsində beynəlxalq ticarəti riskli hala gətirir. Bundan başqa, üzən məzənnə hər zaman spekulyasiyalara açıqdır.

Sabit mübadilə rejimi və ya nizamlanmış rejim sərbəst üzmə rejimindən fərqlənir, çünki müəyyən bir valyutanın dəyəri başqa ölkənin valyutasına nisbətdə (ümumiyyətlə, ABŞ dolları və ya qızılın qiymətinə qarşı) bağlanır. Bu, dövlət və ya əsasən Mərkəzi Bank tərəfindən yerinə yetirilən müəyyən əməliyyatlarla qorunur.

Bu təşkilatlar bazarda öz valyutalarını alıb-satmaq, məzənnəni sabit saxlamaq üçün   böyük xarici valyuta ehtiyatlarına sahib olmalıdırlar. Sabit rejim təbii olaraq daha az volatilliyə malikdir. Valyuta başqa bir valyutaya qarşı sabitlənir və nəticədə qeyri-sabitlik və qeyri-müəyyənlik riski minimuma endirilir. İki ölkə arasında qarşılıqlı ticarət və investisiya daha sabit olur, alıcılar və satıcılar malı nə qiymətə alıb-satacaqlarına əmin olurlar. Üstəlik, sabit məzənnəni alıb-satmaq sərfəli olmadığından bu rejimdə spekulyatorlar, demək olar ki, mövcud olmur. Bundan başqa, sərbəst məzənnə üçün səciyyəvi olan inflyasiya təzyiqləri də sabit rejimdə zəif olur. Ümumiyyətlə, sabit rejim inkişaf etməkdə olan kiçik ölkələr üçün sərfəlidir. Bu ölkələr məzənnədəki volatillikdən əziyyət çəkə bilərlər. Azərbaycan üçün də bu rejim xarakterikdir.

Bu rejimin mənfi cəhətləri əsasən sərbəst rejimin üstünlükləridir. Əvvəla, sabit rejimli ölkə pul siyasətindən məzənnəni sabit saxlamaqdan başqa heç bir şey üçün istifadə edə bilmir. Mərkəzi Bank məzənnəni qorumaq üçün böyük xarici valyuta ehtiyatlarına sahib olmalıdır. Bir başqa mənfi cəhət də odur ki, ticarət balansı avtomatik yolla düzəlmir.

Artıq bilirik ki, valyuta bazarındakı valyutaların dəyəri həmin valyutaların tələb və təklifinin qarşılıqlı əlaqəsi ilə müəyyən edilir. Tələb və təklifə təsir edən müxtəlif amillər mövcuddur və buna görə də məzənnələrin dəyişməsinin müxtəlif səbəbləri var. Onları üç kateqoriyaya bölə bilərik: iqtisadi amillər, bazar psixologiyası və siyasi vəziyyət. Ən vacibləri iqtisadi dəyişənlərdir, lakin digər müəyyənedici qruplar da valyuta qiymətlərinə təsir göstərə bilər. Burada məzənnənin ən təsirli müəyyənləşdiricilərini müzakirə edəcəyik.

İki ölkənin faiz nisbətlərindəki fərqlər bir ölkənin valyutasının digəri ilə müqayisədə dəyərinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir (Hakkio 1986; Sanchez 2008). Faiz dərəcəsi mərkəzi bankların valyuta məzənnəsi və inflyasiya səviyyəsinə təsir göstərməsi üçün çox güclü bir vasitədir. Ümumilikdə əlaqə pozitivdir, yəni eyni istiqamətdə hərəkət edirlər. Lakin inflyasiya kimi digər faktorlar əlaqənin neqativ olmasına gətirib çıxara bilər. Faiz dərəcəsinin ən vacib müəyyənedicilərdən biri olmasının arxasındakı məntiq faiz nisbətindəki dəyişikliklərin kapital axınının səviyyəsinə təsir göstərməsidir. Bir artım halında xarici kapitalın axını yaranır, çünki ölkəyə investisiya daha cəlbedici olur.

Nəticədə yerli valyutaya tələb artacaq və bundan sonra  daha yüksək  qiymətləndiriləcək. Xarici ölkələrin faiz dərəcələri azalarsa, bu ölkələrdə investisiya qoyuluşuna tələb az olacaq və beləcə, ölkə daxilinə investisiya daha cəlbedici olacaq. Beləliklə, bu iki dəyişən arasında əvvəllər qeyd olunan müsbət bir əlaqə var. Lakin bu münasibətlər ölkələr arasında çox yüksək inflyasiya fərqləri olduğu təqdirdə azala bilər. Bu ssenaridə inflyasiya təkbaşına və ya digər müəyyənedicilərin köməyi ilə məzənnəni dəyərsizləşdirməyə məcbur edə bilər. Bu ssenaridə inflyasiya təkbaşına və ya digər müəyyənedicilərin köməyi ilə məzənnəni dəyərsizləşdirməyə məcbur edə bilər. Faiz dərəcəsi və məzənnə arasındakı əlaqəni müəyyənləşdirmək üçün bir yol var. Bu örtülməmiş faiz dərəcəsi pariteti adlanır və iki ölkənin faiz dərəcələri arasındakı fərqin gözlənilən məzənnə dəyişikliyinə bərabər olduğunu bildirir. Qısamüddətli dövrdə bəzi araşdırmalar göstərir ki, bu paritet özünü doğrultmur, lakin uzunmüddətli dövrdə bu paritetin uyğunluğunu göstərən araşdırmalar da mövcuddur.

İnflyasiya səviyyəsi bir ölkənin iqtisadi vəziyyətinin ən əhəmiyyətli iqtisadi müəyyənləşdiricilərindən biridir. İnflyasiya dərəcəsindəki dəyişikliklər məzənnəyə əks təsir göstərir. İnflyasiyanın artması halında digər ölkələrə nisbətən alıcılıq qabiliyyəti düşür, qiymətlər yüksəldiyinə görə ölkənin məhsulları xarici ölkələrin onları idxal etməsinə mane olur və məzənnənin dəyərsizləşməsinə səbəb olur. Nəticədə yerli ölkənin ixracatı azalır və daxili valyutaya tələbat da azalaraq valyutanın dəyərdən düşməsi ilə nəticələnir. Xarici bir ölkədə inflyasiyanın azalması ilə qarşılaşdıqda, buna bənzər bir ssenari baş verir. Əks təqdirdə, yəni daxili inflyasiyanın azalması və ya yüksələn xarici inflyasiya şəraitində daxili valyutanın dəyəri qalxır.

Bəzi ölkələr inflyasiyanı hədəfləmə siyasətini qəbul etmişdir. Mərkəzi Bank pul və faiz siyasətindən istifadə edərək, inflyasiyanın müəyyən bir səviyyəsini hədəfə alır. İnflyasiya hədəfləməsi və məzənnə arasındakı əlaqəni araşdıran bir çox elmi məqalələr mövcuddur. Müalicə effekti reqressiya yanaşmasından istifadə edərək Pontines (2012) tərəfindən edilən araşdırma göstərir ki, nominal və real məzənnə inflyasiyanı hədəf alan ölkələrdə daha az dəyişkəndir. Bu, xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün uyğundur. Əksinə, Sek və həmkarları Asiya iqtisadiyyatı ilə bağlı araşdırmasında GARCH[1] modelindən istifadə edərək inflyasiya hədəfləməsinin məzənnədə daha yüksək dəyişkənliyə səbəb olduğunu göstərir (Sek et al. 2012). Tədqiq olunan ölkələrin əksəriyyətində məzənnə dalğalanmaları və inflyasiya hədəfləməsi arasında əhəmiyyətli bir əlaqə var.

Bir ölkənin işsizlik səviyyəsi nisbi iqtisadi sağlamlıq göstəricisidir. Aşağı işsizlik faizi yaxşı iqtisadi sağlamlıq ilə əlaqələndirilir, yəni əhalinin böyük bir hissəsi iqtisadiyyatın böyüməsinə kömək edir. Bunun müqabilində aşağı işsizlik səviyyəsi istehlak xərclərinə və investisiyaya təkan verir və valyutaya tələbatı artırır. Nəticədə valyuta böyük ehtimalla dəyərlənir. İşsizlik çox olduğu təqdirdə isə əksinə baş verir və valyuta dəyərsizləşir. İşsizlik faizləri ilə valyuta məzənnələri arasındakı bu mənfi əlaqə olduqca məntiqlidir, çünki işsizliyin daha yüksək olması bir ölkənin çox yaxşı fəaliyyət göstərməməsi və valyutasının gücünün daha aşağı olması deməkdir.

Belke (2005) bu əlaqəni Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrindən ibarət nümunə üzərində tədqiq edib və məzənnə dəyişkənliyinin nə dərəcədə işsizlik səviyyəsindən asılı olmasını qiymətləndirməyə çalışıb. Nəticə bu ölkələrdə işsizlik və məzənnə arasındakı mənfi əlaqəni təsdiqləyir. Başqa bir məqalə 17 sənaye ölkəsini araşdıraraq yüksək məzənnə dəyişkənliyinin işsizlik səviyyəsinin artmasına səbəb olduğunu göstərib (Feldmann 2011).

Tədiyyə balansı iqtisadiyyatın nə dərəcədə yaxşı olduğunun başqa bir göstəricisidir. Bu, ixrac və idxal kimi əməliyyatlar qeydə alınan cari hesabdan və misal olaraq xarici investisiya axınını qeyd etdiyimiz kapital hesabından ibarətdir. Onların hər ikisi bir ölkənin məzənnəsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Bundan əlavə, Beynəlxalq Valyuta Fondu kimi bəzi qurumlar yalnız kapital hesabını deyil, həm də maliyyə hesabını tanıyırlar. Amma təhlilimiz üçün əksər qurumlar tərəfindən istifadə olunan cari və kapital hesabının bölünməsinə sadiq qalacağıq.

Cari hesabda olan ticarət balansı ölkənin ixracı və idxalı arasındakı fərqdir. Branson (1981) təklif etdiyi kimi, cari hesabın məzənnəyə təsiri var. Bir ölkə idxaldan daha çox ixrac etdikdə müsbət ticarət balansına sahib olur, yəni xarici valyutalar içərisində daxili valyutaya tələbat daha çox olur və nəticədə, yerli ölkənin məzənnəsinin dəyərlənməsinə səbəb olur. Əks proses, bir ölkə ticarət defisitinə sahib olduğu zaman baş verir. İxrac etdiyindən daha çox mal idxal edir və ödəmək üçün borc almalı olur. Buna görə xarici valyutaya artan tələbat yaranır. Sonda daxili məzənnə dəyərsizləşir. Bu münasibətlərə digər tərəfdən də baxa bilərik, çünki əgər valyuta məzənnəsindəki hərəkətlər ticarət balansından deyil, digər amillərdən qaynaqlanırsa, bu dalğalanmalar ixraca və idxala da təsir edəcək. Valyuta dəyərləndiyi təqdirdə, ölkənin daha böyük bir alıcılıq qabiliyyəti olur, lakin xarici bazarlarda daha baha olduqları üçün daha az mal satılır, bu da mənfi ticarət balansına səbəb olur. Ancaq dəyərsizləşmə ixracı artıracaq, nəticədə ticarət balansı müsbət olacaq.

Tədiyyə balansının ikinci hissəsi uçota alınan kapital hesabıdır və kapitalın və beynəlxalq kreditlərin ölkədəki və xaricdəki hərəkətini qeyd edir. Kapital axını kapital çıxışından daha çox olduqda xarici valyuta artıqlığı yaranacaq, bu da xarici valyutanın dəyərdən düşməsinə, daxili valyutanın isə dəyərlənməsinə səbəb olacaq. Əks halda, xarici valyutaya tələb daha böyük olacaq, onun dəyəri artacaq və daxili valyutanın dəyəri azalacaq. Xüsusi ssenari həqiqətən ola bilər ki, isti pul kimi tanınan qısamüddətli böyük bir kapital axını olsun. Çin və ya Hindistan üçün isti pul həddindən artıq pul təklifi yaradır ki, bu da yüksək inflyasiyaya səbəb olur (Martin və Morrison 2008; Maitra 2011). Problem bu inflyasiya təzyiqləri nəticəsində məzənnə dəyərinin düşməsidir.

Ümumi Daxili Məhsul (ÜDM) bir ildə bir ölkədə istehsal olunan bütün son məhsulların və xidmətlərin ümumi bazar dəyəridir. ÜDM investisiya, dövlət alışları, istehlak və xalis ixracdan ibarətdir. O, iqtisadiyyatın müəyyən bir müddət ərzində nə qədər uğur qazandığının çox vacib göstəricisidir. Valyuta məzənnəsinin ən təsirli müəyyənləşdiricisi olmaya bilər, amma dəyərinə təsir göstərə bilməsi mütləqdir. ÜDM-in təsirinin məntiqini başa düşmək üçün onun komponentlərinə nəzər salmalıyıq. Əvvəlki hissədə artıq ticarət balansının təsirini müzakirə etdik. Bu da xalis ixracatdır ki, ixracat çıxılsın idxalata bərabərdir.

Digər bir komponent olan istehlak əsasən işsizliklə əlaqə hissəsində müzakirə edildi. Məşğulluq faizi daha yüksək olduqda, məzənnənin artması ehtimalı olur, insanlar  daha çox resursa sahib olurlar, bu da istehlaka təkan verir. Buna görə də yüksək istehlak məzənnəyə müsbət təsir göstərir və ya əksinə. İnvestisiya faiz dərəcəsindən asılı bir iqtisadi dəyişəndir. İnvestisiya artımı faiz dərəcələrinin artması ilə əlaqədardır, çünki insanların investisiya etməsi daha cəlbedici və sərfəlidir. Daha əvvəl qeyd edildiyi kimi, daha yüksək faiz dərəcələri məzənnə dəyərini artıra bilər, lakin isti pul fenomeni də baş verə bilər.

Sonuncu komponent – dövlət satınalmaları bir az qarışıqdır. Standart makroiqtisadi modellər dövlət satınalmalarının məzənnədə artımı gətirəcəyini proqnozlaşdırırlar (Kollmann 2010). Çünki dövlət satınalmaları milli əmanətlərin miqdarını azaldacaq və valyutanın miqdarını endirərək xarici ölkələrə sərmayə qoyulması və xalis ixracın da azalması ilə nəticələnəcək.

Ancaq bəzi araşdırmalarda göstərilir ki, dövlət satınalmalarında artım olduğu təqdirdə, məzənnə aşağı düşür (Ravn et al. 2007). Təklif olunan izahlardan biri odur ki, dövlətin satınalmaları məhsuldar deyil (Basu və Kollmann 2012).

Bazar psixologiyasına insanların əhval-ruhiyyəsinə və hisslərinə təsir edən amillər daxildir. Buraya xüsusən, investorların bazarı qavramaları, pulun hara qoyulması, qiymətlər, tələb və təklifin necə olması ilə bağlı qərarları, malların, xidmətlərin, valyutaların və s. necə dəyişəcəyinə inanmaqları aiddir. Bunlar hamısı bazarda baş verənlərə güclü təsir göstərə bilər və nəticədə müəyyən müddətdə məzənnələrin dəyərini dəyişdirə bilər. Biz bunların bəzilərinə daha yaxından nəzər yetirəcəyik.

Əvvəlcə “keyfiyyətli uçuşlara” nəzər salaq. Bu cür hadisə ümumiyyətlə, bazarlarda mənfi bir şey baş verdikdə olur. İnvestorlar kapitallarını həmin bazarlarda saxlamağın çox riskli olduğuna inanırlar və onları təhlükəsiz yerə aparmaq istəyirlər. Bunlar kapital üçün təhlükəsiz sığınacaq sayılan yerlərdir. Bu hərəkətin digər səbəbi o ola bilər ki, investorların əhval-ruhiyyəsi portfellərini daha az riskli aktivlərlə diversifikasiya etmək istiqamətindədir. Hər iki halda da “təhlükəsiz sığınacaq valyutası” olduğuna inanılan ölkəyə kapital axınının yüksək olması ilə nəticələnir. Bu da, əvvəldə də deyildiyi kimi, daha riskli valyutalara nisbətən ölkənin valyutasının dəyərlənməsinə səbəb olur. Hal-hazırda ən təhlükəsiz, daha az riskli valyutalar ABŞ dolları, İsveçrə frankı və Yaponiya yeni sayılır.

Digər bir psixoloji amil şayiəni satın alıb, faktı satmaq kimi tanınan bir fenomendir. Bu, o deməkdir ki, gələcək bir hadisə haqqında bəzi şayiələr və ya qeyri-rəsmi elanların sızacağı təqdirdə, birja və ya valyutaların qiymətləri müsbət və ya mənfi bir şəkildə şayiələrə reaksiya göstərəcək. Lakin bu hadisə həqiqətən baş verəndə və şayiələr və ya elanlar nəticəsində yaranan gözləntilər reallıqla üst-üstə düşmədikdə, qiymətlərin tam əks istiqamətdə hərəkət etməsi ehtimalı var. Bəzən gözləntilər yerinə yetirilsə də, qiymətlər əksinə hərəkət edəcək. Çünki şayiə bilən investorların əvvəllər şayiələr əsasında satın alıb, sonra rəsmi elandan istifadə edərək səhmləri və ya valyutaları satmaq üçün bir fürsət olaraq istifadə edəcəklər (ucuz alıb baha satacaqlar).

Nəhayət, valyuta spekulyasiyalarının təsirini araşdıracağıq. Valyuta spekulyatorları bu gün valyuta bazarlarının vacib hissəsidir. Onlar adətən bir və ya daha çox xarici valyutanın qısamüddətli alış və satış əməliyyatları ilə qazanc əldə etmək istəyən insanlardır. Gələcəkdə bir valyutanın yüksələcəyinə inansalar və ya sadəcə, mənfəət qazanmaq üçün məzənnəsini artırmaq istəsələr, bu valyutadan əhəmiyyətli miqdarda almaq məcburiyyətində qalacaqlar. Bunu etməklə onlar valyutaya tələbə təkan verəcəklər və bu da öz növbəsində valyutanın dəyərlənməsinə səbəb olacaq. Əksi ssenaridə isə onların hərəkəti valyutanın tələbini və məzənnəsini digər valyutalara nisbətən azaldacaq istiqamətdə olacaq.

Hələ müzakirə etmədiyimiz son faktor bir ölkədə siyasi vəziyyətin məzənnəyə təsiridir. Siyasi vəziyyət çox vacibdir, çünki bu, iqtisadiyyatın nə qədər sabit olduğunu göstərir. Digər tərəfdən, siyasi partiyaların iqtidarda olduqları vaxtdakı qərarlarından asılı olaraq iqtisadiyyatın necə dəyişəcəyini səciyyələndirir. İnvestorlar kapitallarını çətin ki qeyri-sabit olan ölkələrin valyutalarına investisiya etsinlər. Buna görə də müharibə, qeyri-müəyyən və gözlənilməz seçki nəticələri və ya digər qeyri-stabilliyə səbəb olacaq siyasi qarışıqlıqlar məzənnə üzərində mənfi təsirə malikdir. Buna misal olaraq Uqandada vətəndaş müharibəsi zamanı məzənnənin düşməsini və ya İraq müharibəsi zamanı ABŞ dollarındakı qısamüddətli də olsa, dəyərsizləşməni göstərmək olar. Başqa bir araşdırma təsdiqləyir ki, gözlənilməz seçki nəticələri məzənnədəki dəyişkənliyi müəyyən qədər izah edir. Bir başqa məsələ də odur ki, siyasi qeyri-stabillik birbaşa ÜDM-ə mənfi təsir edir və bu təsirdən məzənnə də öz payını götürür. Aşağı səviyyəli ÜDM zəif valyuta deməkdir. Digər tərəfdən, əgər bir ölkənin güclü valyutalı sabit ticarət tərəfdaşı olduğu düşünülürsə, investorlar pullarını bura daha çox investisiya edirlər, çünki bu, qeyri-sabit ölkələrə investisiya qoymaqdan daha az risklidir. Bu da ölkəyə kapital axınına səbəb olur və valyutaya tələbi daha da yüksəldir və çox güman ki, valyutanın dəyərlənməsi ilə nəticələnir.

Bu birinci hissədə biz geniş mənada valyutaya təsir edən amilləri nəzəri olaraq nəzərdən keçirdik. İkinci hissədə isə Azərbaycanda məzənnəyə təsir edən amilləri VAR analizi ilə empirik olaraq dəyərləndirəcəyik. Azərbaycanda  nominal məzənnə sabit rejimli olduğundan və dəyişkənlik gec-gec müşahidə olunduğundan biz əvəzləyici dəyişənlərdən istifadə edəcəyik. Azərbaycan həm də neft ölkəsi olduğundan biz qeyri-neft məzənnələrini də araşdıracığıq. Bunlar nominal effektiv məzənnə, real effektiv məzənnə, qeyri-neft nominal effektiv məzənnə və qeyri-neft real məzənnə olacaq. Müxtəlif makroiqtisadi dəyişənləri VAR mexanizmi daxilində istifadə edərək biz məzənnələrə təsir edən amilləri və onların proqnoz gücünü empirik olaraq dəyərləndirəcəyik.

 

Ədəbiyyat siyahısı:

  1. Basu, P. & R. Kollmann (2012): “Productive government purchases and the real exchange rate*.” The Manchester School
  2. Branson, W. H. (1981): “Macroeconomic determinants of real exchange rates.”
  3. Brooks, C. (2008): Introductory econometrics for finance. Cambridge University Press.
  4. Cuaresma, J. C. & J. Hlouskova (2005): “Beating the random walk in central and eastern europe.” Journal of Forecasting 24(3): s. 189–201.
  5. Hakkio, C. (1986: “Does the exchange rate follow a random walk? a monte carlo study of four tests for a random walk.” Journal of International Money and Finance 5(2): s. 221–229.
  6. Meese, R. A. & K. Rogoff (1983): “Empirical exchange rate models of the seventies: do they fit out of sample?” Journal of international economics 14(1): pp. 3–24.
  7. Kilian, L. & M. P. Taylor (2003): “Why is it so difficult to beat the random walk forecast of exchange rates?” Journal of International Economics 60(1): 85–107.
  8. Mark, N. C. (1995): “Exchange rates and fundamentals: Evidence on long horizon predictability.” The American Economic Review pp. 201–218.
  9. Carriero, A., G. Kapetanios, & M. Marcellino (2009): “Forecasting exchange rates with a large bayesian var.” International Journal of Forecasting 25(2): pp. 400–417.
  10. Rossi, B. (2006): “Are exchange rates really random walks? some evidence robust to parameter instability.” Macroeconomic dynamics 10(1): p. 20.
  11. Wooldridge, J. M. (2009): Introductory econometrics: a modern approach. South-Western Pub.
  12. Kıpıcı, A. N. & M. Kesriyeli (1997): “The real exchange rate definitions and calculations.” Central Bank Of The Republic Of Turkey, Research Department Publication (97/1).
  13. Sanchez, M. (2008): “The link between interest rates and exchange rates: do contractionary depreciations make a difference?” International Economic Journal 22(1): pp. 43–61.
  14. Sek, S. K., C. P. Ooi, & M. T. Ismail (2012): “Investigating the relationship between exchange rate and inflation targeting.” Applied Mathematical Sciences 6(32): pp. 1571–1583.
  15. Pontines, V. (2012): “Inflation targeting and exchange rate volatility: A treatment effect regression approach.” International Economic Journal (ahead-of-print): pp. 1–15.
  16. Belke, A. (2005): “Exchange rate movements and unemployment in the EU accession countries a panel analysis.” Review of Development Economics 9(2): pp. 249–263.
  17. Feldmann, H. (2011): “The unemployment effect of exchange rate volatility in industrial countries.” Economics Letters 111(3): pp. 268–271.
  18. Maitra, R. (2011): “Inflation, hot money and sleaze paralyze indian economy.” .
  19. Martin, M. F. & W. M. Morrison (2008): “China’s’ hot money’problems.” DTIC Document.
  20. Kollmann, R. (2010): “Government purchases and the real exchange rate.” Open Economies Review 21(1): pp. 49–64.
  21. Ravn, M. O., S. Schmitt-Grohe, & M. Uribe (2007): “Explaining the effects of government spending shocks on consumption and the real exchange rate.” Technical report, National Bureau of Economic Research.

 

[1] Generelized Autoregressive Conditional Heteroskedasticity – Ümumiləşdirilmiş Avtoreqressiv Şərti Heteroskedastiklik.

Paylaş
FacebookTwitter

Facebook Comment

abunə olun

BRI yerli və beynəlxalq auditoriyaya Azərbaycanla bağlı təhlil, rəy və araşdırmalar təqdim etmək məqsədi daşıyan müstəqil ekspertlər tərəfindən yaradılmış beyin mərkəzidir.

bg
For the full operation of the site you need to enable JavaScript in your browser settings.